Van Gogh en de tand des tijds

Er zijn zaken in het leven waar niemand aan ontkomt. Grijs haar en rimpels zijn typische ouderdomsverschijnselen. Veel mensen gebruiken crèmes of andere middelen om te proberen deze verschijnselen te voorkomen of vertragen. Als je dan eenmaal rimpels hebt is er altijd nog plastische chirurgie om de huid weer strak te trekken in een poging de ouderdomsverschijnselen ongedaan te maken.

De tand des tijds heeft ook zijn invloed op de schilderijen van onze meester-schilders. Hier zijn het de restaurators die proberen deze effecten op een natuurlijke wijze te ondervangen.

Olieverf

Al vanaf de 15^de eeuw is olieverf een veel gebruikt medium in de schilderkunst. De belangrijkste bestanddelen van olieverf zijn pigment en bindmiddel. Pigment is een gekleurd poeder dat de verf zijn kleur geeft. Als bindmiddel wordt meestal een plantaardige, drogende olie gebruikt, vaak lijnolie. Oxidatie van de olie zorgt voor droging en verharding van de verf. Olieverf heeft een lange droogtijd. Bij dik aangebrachte verf kan dit meerdere jaren bedragen. De droogtijd hangt van vele factoren af, zoals type olie, dikte van de verflaag, temperatuur, licht alsmede het gebruikte pigment. Meer informatie over olieverf kunt u ook hier vinden.

Bij olieverf worden de korrels van het pigment helemaal door de olie omhuld, wat de lagen altijd een zekere mate van transparantie geeft, zelfs als de pigmentconcentratie vrij hoog is. Zolang de olieverf nog niet is opgedroogd maakt dit het ook mogelijk om wijzigingen aan te brengen die op een natuurlijke wijze vermengen met de al aangebrachte verflaag. Tot de 19^de eeuw werd olieverf vaak op bestelling of eigenhandig door schilders gemaakt door pigment te vermalen en bindmiddel toe te voegen. Sinds die tijd is verf ook in tubes verkrijgbaar.

Reflectiewaarde

De reflectiewaarde is een waarde die uitdrukt hoe licht wordt gereflecteerd op een vast oppervlak. Dit bepaalt hoe we een kleur waarnemen. Verschillende factoren kunnen invloed hebben op de verf. De belangrijkste factoren zijn blootstelling aan licht en luchtvochtigheid. Daarom is klimaatbeheersing in een museum ook van vitaal belang voor conservatie van de schilderijen. Mogelijk gevolg is dat de transparantie of de pigmentsamenstelling verandert en daarmee ook de reflectiewaarde. Het visuele effect is dat de kleuren van het schilderij veranderen. De tand des tijds heeft dus ook zijn invloed op schilderijen.

Effect op schilderijen

Slechte kwaliteit verf heeft meer de neiging een instabiele samenstelling te hebben en dus na verloop van jaren een kleurverschil te geven met oorspronkelijke verf. Kunstenaars zijn meestal niet bezig met hoe hun kunstwerk er over 100 jaren zal uitzien. Daarbij komt dat schilders tijdens hun leven vaak nog onbekend en arm waren en niet bewust van effecten van de verfkwaliteit.

Een restaurator zal altijd beste kwaliteit verf gebruiken bij het retoucheren van schilderijen. Op deze manier zal het kleurverschil zo minimaal mogelijk zijn zowel nu als in de toekomst. Bij de restauratie van meesterwerken wordt bovendien getracht om de bij restauratie gebruikte verf eenzelfde tand des tijds mee te geven als de oorspronkelijke verf. Op die manier zal de restauratie op eenzelfde manier mee ontwikkelen met de oorspronkelijke verf.

Velazquez

Een mooi voorbeeld van de tand des tijds vinden we in het werk van Velazquez, een Spaanse meester-schilder uit de 17^de eeuw. In de loop van de jaren is de reflectiewaarde van elke verflaag op een eigen manier veranderd, waardoor een onderliggende verflaag zichtbaar is geworden. Het fascinerende is dat daarmee ook het intellectuele proces en de intenties van de kunstenaar zichtbaar worden.

Duidelijk zichtbaar bij de achterpoten dat de kunstenaar de positie van het paard eerst anders in gedachten had.

Op de linkerfoto is de positie van de kalebas veranderd en rechts waren linkerhand en -been aanvankelijk duidelijk anders gepositioneerd op het doek.

Dit fenomeen staat bekend onder de naam “Los Arrepentimientos de Velazquez” oftewel “de spijt van Velazquez”, verwijzend naar veranderingen die Velasquez in een latere fase heeft doorgevoerd ten opzichte van eerdere schetsen.

Antonio Ortiz Gacto

Antonio Ortiz Esteller (AOG) is een kunstenaar uit Zuid Spanje met een heel eigen stijl. Als architect is deze stijl zichtbaar in het landschap van Almeria waar hij vele karakteristieke gebouwen heeft ontworpen. Als schilder en tekenaar heeft hij een portfolio van meer dan 600 werken nagelaten. Onderstaand een schilderij dat ook duidelijke tekenen des tijds vertoont.

Het schilderij heeft lange tijd in een te vochtige ruimte aan de muur gehangen. Het vocht heeft op elke verflaag een verschillende uitwerking gehad. Daardoor is een onderliggende verflaag duidelijk zichtbaar geworden. Het unieke van dit effect is dat beide verflagen nu een geheel lijken te vormen en daarmee is een nieuw kunstwerk ontstaan – hoewel niet de intentie van de kunstenaar.

Vincent van Gogh

Schilderijen van Vincent van Gogh en een aantal tijdgenoten zijn ook onderhevig aan veranderingen. Waar meesters als Rembrandt de olieverf nog zelf maakten of lieten maken, daar gebruikte van Gogh tubes verf. Voordeel van de tubes is dat het makkelijker wordt om buiten te schilderen. Echter de kwaliteit van de tubes verf liet nog te wensen over in zijn tijd. Vandaar de grotere kwetsbaarheid van deze schilderijen.

Het meest kwetsbaar in de schilderijen van Vincent van Gogh is de kleur rood die langzaam maar zeker aan het verdwijnen is door reacties in de verf onder invloed van het licht. Onderstaand voorbeeld betreft het werk “de slaapkamer” uit het Van Gogh Museum.

In het midden hoe het schilderij er nu uitziet. Links daarvan een reconstructie hoe het er in het verleden uitgezien moet hebben toen van Gogh het schilderde. Rechts hoe het schilderij er waarschijnlijk in de toekomst zal uitzien. De warme kleuren maken plaats voor een koele uitstraling.

Wetenschappelijk onderzoek

Om het verval in de van Gogh schilderijen in kaart te brengen wordt wetenschappelijk onderzoek verricht. Onder de lijst en op plekken waar de verf dik is aangebracht worden soms nog de originele pigmenten gevonden. Dit geeft een beeld hoe het verouderingsproces verloopt. Ook wordt getracht de originele verf die van Gogh gebruikt heeft na te maken en deze kunstmatig te laten verouderen. Met de ontwikkelde wiskundige modellen kan een reconstructie gemaakt worden hoe de schilderijen er oorspronkelijk uitgezien moeten hebben.

Onderstaande video geeft een uitgebreid beeld van het wetenschappelijke onderzoek en de verkleuringen van de schilderijen van Vincent van Gogh.

Met deze kennis is het theoretisch mogelijk om de schilderijen zo te restaureren dat de oorspronkelijke kleuren zo goed mogelijk benaderd worden. Toch is niet gekozen om een dergelijke rigoureuze restauratie uit te voeren. De restaurator zou dan alle oorspronkelijke pennenstreken van Vincent van Gogh moeten overschilderen. Daarmee gaat veel meer verloren dan dat ervoor terugkomt. Het moeten maken van dergelijke afwegingen geeft eens te meer aan dat restaureren meer is dan alleen het toepassen van een aantal technieken. Zie ook mijn eerdere blog over de ethiek van schilderij restauratie.

Toekomst?

Met de ontwikkelde wiskundige modellen kan ook een voorspelling gemaakt worden hoe de schilderijen er in de toekomst uit zullen zien. De resultaten zijn confronterend. Al het rood zal verdwijnen en daarmee zal weinig over blijven van de oorspronkelijke warme kleuren zoals Vincent van Gogh het bedoeld heeft.

Nader onderzoek is nodig om technieken te vinden die verder verval kunnen helpen voorkomen. Wellicht komen in de toekomst nieuwe restauratietechnieken beschikbaar die verval kunnen tegengaan. Dit onderschrijft waarom een restauratie altijd ongedaan gemaakt moet kunnen worden (reversibel). Een eerste kortetermijnmaatregel om de lichtniveaus in het van Gogh museum te verlagen is inmiddels genomen.