Restauratiewerk in uitvoering

Deze keer wil ik in mijn blog graag meer vertellen over een restauratieproject dat ik afgelopen periode heb uitgevoerd voor Museum Gouda.

Alles draait om het altaarstuk “Het martelaarschap van de H. Jacobus de Meerdere” door Anthonie van Blocklandt. Het is een olieverfschilderij op een houten paneel dat rond 1570 is geschilderd. De afmetingen van het paneel bedragen 320 x 265 cm. Het schilderij hangt al vele jaren in de kapel van museum Gouda.

Eerste hulp

De problemen begonnen halverwege afgelopen jaar. Ineens begon het schilderij blaasjes te vertonen. In korte tijd waren er vele tientallen blaasjes verdeeld over het hele schilderij. Als eerste hulp en om verdere schade te voorkomen is Japans papier aangebracht. Dit zorgt voor stabilisatie en voorkomt verfverlies.

Japans papier (“facing”) aangebracht op het schilderij.

Oorzaak

Er is uitgebreid onderzoek en discussie geweest over de mogelijke oorzaken. Hout leeft en werkt en is daarmee gevoelig voor omgevingsfactoren. Een verandering in temperatuur of vochtigheid kan leiden tot de gevolgen zoals waargenomen. Ook is onderzocht of de schade ontstaan kan zijn juist op het raakvlak waar de losse houten panelen aan elkaar bevestigd zijn. Meest waarschijnlijk blijft dat klimaatveranderingen in de ruimte de trigger zijn geweest voor het ontstaan van de blaasjes. Of is het toch zoals Gerard de Kleijn, directeur van Museum Gouda, suggereerde dat “het tafereel op het schilderij te heftig is en het schilderij op z’n grondvesten laat sidderen“ .

Aanpak

In overleg met het museum is een plan van aanpak gemaakt. Het vervoeren van een paneel met dergelijke afmetingen zou extra risico’s (en kosten) met zich meebrengen. Derhalve is besloten om de restauratie in het museum uit te voeren. Door een steiger te plaatsen voor het schilderij kunnen van daaraf de werkzaamheden uitgevoerd worden.

Het Blocklandt altaarstuk met steigers in Museum Gouda.

Als restaurator is het altijd een bijzonder prettige ervaring om midden tussen de museumbezoekers aan het werk te zijn. Het geeft leuke gesprekken en mensen waarderen het altijd om een inkijkje te krijgen in het werk van de restaurator.

Restauratie

De blaasjes op het schilderij hebben zowel de verf als de vernislaag aangetast. Onderstaand meer details over het restauratieproces.

Blaasjes

Om de blaasjes weg te werken en de oppervlakte weer vlak te maken worden de volgende stappen uitgevoerd:

• Allereerst wordt er warme lijm geïnjecteerd in de blaasjes. Van tevoren hebben we onderzocht welke lijm sterk genoeg gaat zijn om de verflaag weer vastgelijmd te kunnen houden op de onderlaag. Voor toepassing op de blaasjes hebben we handmatig een speciale lijm van vissenhuid gemaakt;
• Vervolgens wordt de bubbel geëgaliseerd met een speciaal instrument, de zogenaamde “heated spatula”. Dit instrument kun je vergelijken met een strijkijzer om kreukels glad te strijken Op deze manier wordt de verflaag vastgelijmd op de ondergrond. Eventueel overtollige lijm wordt verwijderd;
• Tenslotte is de verf geretoucheerd op alle plekken waar de bubbels kleine beschadigingen achtergelaten hebben

Het aanbrengen van lijm en gladstrijken van de blaasjes.

Vernis

Al tijdens het eerste onderzoek hebben we geconstateerd dat het verwijderen van het Japanse papier tot een beschadiging van de vernislaag zou leiden. Van tevoren was niet helder hoe groot de impact van deze beschadigingen zou zijn. In het slechtste geval zou dit betekenen dat de gehele vernislaag van het schilderij verwijderd diende te worden om een nieuwe laag te kunnen aanbrengen. Om de impact te minimaliseren is in overleg besloten om eerst te proberen de beschadiging aan het vernis lokaal weg te werken. We hebben daartoe zorgvuldig een vernis samengesteld dat volledig versmelt met de bestaande vernislaag. Daarmee is niet alleen veel tijd gewonnen maar ook de impact op het schilderij beperkt.

Werkwijze

Door de grote hoeveelheid blaasjes is het wel belangrijk om het overzicht niet te verliezen. Daarom is gebruik gemaakt van een klein handigheidje door alle plekken op het schilderij op eenduidige wijze te markeren met krijt:

• Rechthoek: plekken waar Japanse papier heeft gezeten en het vernis geretoucheerd dient te worden;
• Cirkel: plekken waar de blaasjes nog niet helemaal vlak waren na verwijderen van Japanse papier en dus een nabehandeling behoeven;
• Kruisjes: plekken waar de kleuren geretoucheerd dienen te worden.

Voorbeeld markeringen met krijt.

Publiciteit

Gedurende de 4 weken dat de restauratie heeft geduurd is er veel mediabelangstelling geweest. Zowel radio, tv als verschillende kranten hebben aandacht besteed aan dit restauratieproject. Onderstaand enkele berichten:

De Blocklandt restauratie op TV en in de krant.

Slotoverweging

Het schilderij is gelukkig weer hersteld en te bewonderen voor alle bezoekers van het museum. Het blijft echter belangrijk om alert te blijven op de mogelijke signalen die tot de schade kunnen hebben geleid. Hoewel de blaasjes niet meer zullen terugkomen op de plekken waar ze nu hebben gezeten, kunnen ze zich nog wel op andere plekken openbaren. Waakzaamheid is en blijft dus geboden.

Het Blocklandt altaarstuk na restauratie.