Rembrandt en de ethiek van schilderij restauratie

De Rembrandts komen thuis. Afgelopen maanden hebben de media er vol van gestaan. De door Rembrandt in 1634 geschilderde huwelijksportretten van Marten Soolmans en Oopjen Coppit komen weer terug in het Rijksmuseum. Twee van de absolute meesterwerken van Rembrandt. Twee van de meest gewilde en minst getoonde schilderijen van Rembrandt. De portretten zijn in de afgelopen 150 jaar voor het publiek slechts één keer te zien geweest in Nederland. Dit was in 1956 in het Rijksmuseum ter gelegenheid van de 350ste geboortedag van de kunstenaar.

Nederland – Frankrijk

Na een roerig proces met een politiek tintje zijn de schilderijen voor €160 miljoen aangekocht door Frankrijk en Nederland. Dat twee landen gezamenlijk een kunstwerk aankopen is een unicum. Dankzij deze uitzonderlijke verwerving komen de portretten terecht in het publieke domein. Er is ruim 4 maanden onderhandeld tussen beide landen om gedetailleerde afspraken te maken over de schilderijen. Zo zullen de schilderijen altijd samen tentoongesteld worden en om de beurt in het Louvre in Parijs en het Rijksmuseum in Amsterdam te zien zijn.

Restauratie

De restauratie van de Rembrandts was een van de heikelste punten in de onderhandelingen tussen Frankrijk en Nederland. In Nederland wordt vergeeld vernis en vuil standaard verwijderd bij een restauratie. Frankrijk is daar onder aanvoering van een sterke anti-schoonmaaklobby veel terughoudender in. Fransen zien vergeeld vernis als ‘sporen van de tijd’ en beschouwen het daarmee als onderdeel van het kunstwerk.

Veel belangstelling bij de media en het publiek voor Rembrandts schilderijen van Marten en Oopjen die weer in het Rijksmuseum hangen.

Ethische code

Een restaurator werkt volgens een ethische code. Een voorbeeld hiervan is de internationaal geaccepteerde Ethische Code E.C.C.O. Zo’n code omschrijft regels en intentieverklaringen betreffende de verantwoordelijkheid van de restaurator voor het te restaureren voorwerp en diens relatie tot opdrachtgevers en collega’s. Een belangrijke regel is dat de restaurator altijd de intentie van de kunstenaar en het kunstwerk zo goed mogelijk dient te respecteren en te borgen.

Interpretatie van deze ethische regels is niet altijd eenduidig en aan subjectiviteit onderhevig. Dit zien we vooral als in de loop der eeuwen veranderingen zijn aangebracht aan het kunstwerk. In zo’n geval kan bij een restauratie discussie ontstaan over wat er met die veranderingen moet gebeuren.

Dilemma

Volledige restauratie betekent dan immers dat er iets verloren zal gaan om er iets anders voor terug te krijgen. De aangebrachte veranderingen die wellicht al eeuwen onderdeel vormden van het kunstwerk worden verwijderd om het originele kunstwerk zoals gemaakt door de kunstenaar weer zichtbaar te krijgen. Vaak leidt een dergelijke afweging tot een dilemma. In mijn vorige blog over de restauratie van een Erasmus sculptuur heb ik daar al een voorbeeld van besproken.

Basiliek San Vincente in Avila

Een mooi voorbeeld van een ethisch dilemma uit mijn eigen praktijk is de restauratie van drie sculpturen in de basiliek San Vincente in Avila, Spanje in 1994. Tijdens de restauratie kwam aan het licht dat onder de 16^de-eeuwse beelden een ander sculptuur uit de 12^de-eeuw schuilging. Dit is een ongebruikelijke vondst en was groot nieuws in de media. Het stelde alle betrokkenen voor een dilemma: moet een restauratie de originele beelden ontsluiten? Daarmee zouden tegelijkertijd dus ook de 16^de-eeuwse sculpturen vernield worden en verloren gaan. In overleg tussen betrokkenen zijn alle opties afgewogen en is door verantwoordelijke overheidsinstanties besloten om het 16^de-eeuwse beeld intact te laten. Dit beeld maakte al eeuwen deel uit van de geschiedenis van Avila en het werd als onwenselijk en ongepast beschouwd om het te vernielen. Vele jaren later is met gebruik van moderne technologie het 12^de-eeuwse beeld gevisualiseerd en een 3D replica gemaakt.

Bovenstaande foto’s laten zien dat onder elk van de 3 sculpturen een ander beeld verborgen zit. Bij de knie van elk sculptuur is een stukje vrijgemaakt om het onderliggende beeld zichtbaar te maken. Na het besluit om het originele beeld niet verder te ontsluiten is de knie weer gerestaureerd en de schade onzichtbaar gemaakt.

Restauratie van de Rembrandts

Terug naar Marten en Oopjen. Uiteindelijk hebben Nederland en Frankrijk afgesproken dat de restauratie uitgevoerd zal worden in het restauratieatelier van het Rijksmuseum. De restauratie zal onder leiding staan van het hoofd van het restauratieatelier voor schilderijen in het Rijksmuseum en begeleid worden door een comité van internationale experts.

Laten we hopen dat het comité van experts zich zal laten leiden door de internationaal geaccepteerde ethische codes en niet zal kiezen voor een politiek correcte oplossing. Het verwijderen van vergeeld vernis en vuil wordt gewoonlijk niet beschouwd als controversieel, maar als een ongewenst effect van de tand des tijds. Een halfbakken oplossing zoals al eens eerder door het Louvre gekozen waarbij het vernis slechts gedeeltelijk verwijderd wordt zal meer schade dan vreugde brengen.

Het schoonmaken van de schilderijen zal de ware gezichten van Marten en Oopjen onthullen. Precies zoals bedoeld door Rembrandt in 1634.